Een diploma én persoonlijke groei: hoe reflectiegesprekken motivatie in het secundair volwassenenonderwijs kunnen versterken

(Auteur: Bea Mertens)

Kortgeschoolde volwassenen hebben vaker een hobbelig parcours in het onderwijs achter de rug, waardoor ze meer dan andere volwassen leerders, negatieve ervaringen met ‘leren’ opdeden. Motivatie om te leren komt door deze negatieve ervaringen logischerwijze onder druk te staan. In mijn doctoraatsonderzoek focus ik op leerprocessen van kortgeschoolde volwassenen die via het secundair volwassenenonderwijs (vroeger tweedekansonderwijs) een diploma secundair onderwijs wensen te behalen. Maar laat dit diploma en vooral de motivatie om dit diploma te behalen, nu net een ambigue rol spelen in de kwaliteit van de leerprocessen die plaatsvinden in het secundair volwassenenonderwijs. Hoe je het ook draait of keert, dit diploma secundair onderwijs is een belangrijke voorwaarde om te kunnen starten in heel wat jobs of het hoger onderwijs. Hierdoor wordt het behalen van een diploma secundair onderwijs impliciet ‘opgelegd’, waardoor het leren in het secundair volwassenenonderwijs moeilijker los kan komen van deze certificeringsfocus.

Wat zegt de motivatiewetenschap?

Motivatie is geen zwart-witverhaal van ‘willen’ of ‘moeten’. In ons onderzoek hanteren we onder andere de zelfdeterminatietheorie, die motivatie plaatst op een continuüm van internalisering. Dit helpt verklaren waarom cursisten met hetzelfde doel—een diploma behalen—verschillen in motivatiekwaliteit. Waar sommigen het diploma als een externe verplichting zien, hebben anderen dit motief geïnternaliseerd en erkennen ze zelf het belang ervan. Onderwijs dat autonomie, betrokkenheid en competentie (ABC) ondersteunt, versterkt deze internalisering en dus ook de motivatie.

Naast internalisering bekijken we ook de leerdoelen die volwassenen nastreven. Hoe duidelijker en betekenisvoller het doel, hoe groter het eigenaarschap dat de cursist over het leerproces opneemt. Bovendien hebben leerders vaak meerdere, overlappende doelen—op korte en lange termijn—die variëren in mate van internalisering. Daarbij maken we een belangrijk onderscheid tussen de motivatie om deel te nemen aan een opleiding (participatiemotivatie) en de motivatie om effectief inspanningen te leveren en leerprestaties te behalen (leermotivatie).

Kortgeschoolde volwassenen vormen een blinde vlek in motivatieonderzoek. De meeste bestaande theorieën zijn gebaseerd op onderzoek bij studenten in het hoger onderwijs of jongeren in het reguliere onderwijs. Kunnen we die inzichten zomaar toepassen op cursisten in het secundair volwassenenonderwijs? Waarschijnlijk niet. Net omdat kortgeschoolde volwassenen vaak een moeilijk onderwijsverleden hebben, is hun motivatiepsychologie mogelijk complexer en gelaagder. Om die reden gingen we in gesprek met 19 cursisten die sterk verschillen in achtergrond.

Efficiënt leren of écht groeien? De verschillende paden naar een diploma

Bij veel cursisten staat het behalen van een diploma centraal (diploma-oriëntatie), wat logisch is in het secundair volwassenenonderwijs. Maar niet iedereen voelt zich hier intrinsiek door gemotiveerd. Sommige cursisten ervaren het diploma als iets dat hen wordt opgelegd—door hun omgeving of simpelweg door “hoe het systeem werkt”. Dit gebrek aan internalisering kan ervoor zorgen dat hun leerproces minder vlot verloopt. Hoewel de diploma-oriëntatie sterk aanwezig is, is dit verrassend genoeg niet voor alle participanten de belangrijkste drijfveer.

Daarnaast zagen we dat cursisten ook regelmatig streven naar efficiëntie: zo snel mogelijk een diploma behalen met minimale inspanning (efficiëntie-oriëntatie). Maar paradoxaal genoeg kan deze houding juist leiden tot vertraging in het traject, doordat modules hernomen moeten worden.

Motivatiemodel voor kortgeschoolde cursisten in het secundair volwassenenonderwijs

Er is zeker ook goed nieuws: naast deze diploma- en efficiëntie-oriëntatie vonden we ook diepere motivaties terug. Sommige cursisten willen niet alleen het diploma behalen, maar ook groeien als persoon. Ze streven ernaar een betere versie van zichzelf te worden. Dit noemen we een persoonlijke-groei-oriëntatie, wat aansluit bij een levenslang-leren-attitude. Anderen geven aan dat ze niet alleen efficiënt willen studeren, maar ook nieuwe kennis en vaardigheden willen ontwikkelen (competentie-oriëntatie). Deze focus op groei werd door ongeveer de helft van de cursisten in onze steekproef vermeld.

Een andere belangrijke drijfveer is de positieve-leerervaring-oriëntatie. Cursisten zoeken specifiek het secundair volwassenenonderwijs op om hun zelfvertrouwen op te krikken, betere relaties met leerkrachten op te bouwen en opnieuw plezier te beleven aan onderwijs.

Tot slot zagen we dat sommige cursisten hun doelen nog niet helder hebben (ambivalente oriëntatie). Zonder duidelijk doel is het moeilijk om regie te nemen over het eigen leerproces. Hier ligt dus een belangrijke rol voor begeleiders om deze cursisten te helpen richting te vinden.

Door deze verschillende motivaties te herkennen en te ondersteunen, kunnen we ervoor zorgen dat cursisten niet alleen hun diploma behalen, maar ook écht leren en groeien.

Praten over motivatie? Doen!

Niet elke cursist staat bewust stil bij motivatie. Voor sommigen is dat geen probleem, maar wie struikelt in het leertraject, kan baat hebben bij gerichte reflectiegesprekken hierover. Door regelmatig samen na te denken over motivatie en toekomstplannen, kunnen cursisten hun leerproces versterken.

Hoe pak je dit aan?

• Focus op persoonlijke groei. Een diploma is belangrijk, maar wat komt daarna? Help cursisten nadenken over hun toekomst en welke competenties ze daarvoor nodig hebben. Dit stimuleert een groeimindset en een levenslang-leren-attitude.
• Maak doelen concreet. Wie geen helder toekomstplan heeft, blijft vaak afwachtend. Door samen doelen scherp te stellen, vergroot je het eigenaarschap en de zelfregulatie van de cursist.
• Benadruk positieve leerervaringen. Laat cursisten reflecteren over momenten waarop ze autonomie, betrokkenheid of competentie ervoeren. Dit bewustwordingsproces helpt hen om fijne leerervaringen te versterken. En op die manier internaliseren cursisten ook sneller reden om te leren, wat de zinvolheid van en de motivatie voor leren vergroot.

Door deze reflectiemomenten structureel in te bouwen, worden cursisten zich bewuster van hun motivatie en versterken ze hun leerproces.

Meer lezen?

Mertens, B., Cuyvers, K., De Maeyer, S., & Donche, V. (2025). Unraveling low-educated adults’ motivation for second-chance education: A multidimensional perspective. Learning and Instruction, 97. https://doi.org/10.1016/j.learninstruc.2024.102075