Vlaams onderwijs benut de mogelijkheden van gestandaardiseerde toetsen onvoldoende

(Tekst – Jan Vanhoof, Maarten Penninckx, Amy Quintelier, Sven De Maeyer & Peter Van Petegem)

Vlaamse leraren besteden veel van hun tijd aan het evalueren van leerlingen. Veelal op basis van zelfgemaakte toetsen. Het gebruik van gestandaardiseerde toetsen voor het opvolgen van leerresultaten en leerwinst is beperkt. Bij een gestandaardiseerde toets is de inhoud overheen scholen dezelfde. De toets wordt door alle leerlingen in dezelfde omstandigheden afgelegd. In buitenlandse onderwijssystemen wordt er veel mee gewerkt. We weten dat dit er vaak met ongewilde neveneffecten gepaard gaat, wanneer ze bijvoorbeeld uitmonden in publieke rankings van scholen.

Het gevaar bestaat dat daardoor het debat in Vlaanderen verengd blijft tot discussie over deze ongewenste vormen van gestandaardiseerd toetsen. Het waardeoordeel over gestandaardiseerde toetsen wordt te vaak verengd tot zulke onwenselijke uitwassen. Dat zet een toon die een sereen debat over voor- en nadelen bemoeilijkt.

Die ongewilde neveneffecten zijn vaak verbonden aan centrale eindtoetsen. Er zijn echter ook andere invullingen van gestandaardiseerde toetsen mogelijk. Denk maar aan het al dan niet verplichten van afname, het doel van de toets, de consequenties, de frequentie van afname en de toetsvorm. Gestandaardiseerde toetsen kunnen een schakel zijn in het creëren van brede toetsing. Zowel cognitieve als niet-cognitieve leerprestaties, zowel de leerdomeinen rekenen en taal als andere minder evident te toetsen leerdomeinen komen dan aan bod. Aandacht voor bijvoorbeeld ‘leren leren’, sociale vaardigheden en de uitbouw aan socio-emotionele aspecten van leren kan in het systeem ingebed worden. Aangevuld met de informatie die leraren nu reeds verzamelen maakt zulk een kern van gestandaardiseerd toetsmateriaal het mogelijk leerprocessen geïnformeerd en in verscheidenheid vorm te geven.

Het onderwijssysteem heeft de kans – en de plicht – er naar te streven de voordelen van een leer(winst)monitoringsysteem te benutten zonder de nadelen ervan te ondergaan. Te vaak horen we dat bestaande systemen volstaan. Maar uit ons onderzoek in het Vlaamse onderwijsveld blijkt dat de gedragenheid voor een leergericht gebruik van gestandaardiseerde toetsen aanzienlijk is. In de leergerichte context die we beogen, wordt informatie verzameld om het leren van de leerling, de leraar en de school te versterken. Schoolleiders en leraren rekenen immers op een systeem van leer(winst)monitoring om aanvullende informatie over het leren van leerlingen te verzamelen. Leerlingen (en hun ouders) willen door een onderbouwde leer(winst)monitoring een beter inzicht krijgen in hun eigen voortgang. De instrumenten daartoe blijven momenteel echter uit. Het behoud van de status quo heeft dus ook nadelen.

De neveneffecten van buitenlandse voorbeelden kunnen bovendien vermeden worden. In de leergerichte context worden de resultaten van gestandaardiseerde toetsen niet gekoppeld aan beslissingen over de voortgang van leerlingen, toegang tot vervolgstudies, salarissen of bonussen voor personeelsleden, of aan beloningen of (publieke) sancties voor scholen. Door de nadruk expliciet te leggen op het leren van de leerling, de leraar en de school en de focus op controle en openbaarheid weg te nemen, worden ook de neveneffecten van gestandaardiseerde toetsen uit de weg gegaan.

De variatie in mogelijke verschijningsvormen van leer(winst)monitoring maakt het debat dus veel rijker en genuanceerder dan het tot dusver gevoerd werd. We lopen het gevaar het goede en bruikbare te verwerpen omdat het niet onderscheiden wordt van het misleidende en onwenselijke.

Scholen kunnen zonder meer de opdracht krijgen om leerprestaties en leerwinst van leerlingen in kaart te brengen, te onderzoeken en te bewaken. Dat hoeft zich niet te vertalen in één specifiek opgelegd systeem. De overheid heeft de opdracht om in overleg met de onderwijsverstrekkers het instrumentarium ter bechikking te stellen dat scholen hierbij kunnen aanwenden. Deze brede en open benadering dient van bij de start centraal te staan, beducht als we zijn voor een scenario waarbij in de drang om snel tot een opstap tot gestandaardiseerd toetsen te komen, toch gewerkt zal worden met een verantwoordingsgerichte set van verplicht te verzamelen kennisgerichte indicatoren.

Jan Vanhoof, Maarten Penninckx, Amy Quintelier, Sven De Maeyer & Peter Van Petegem, Onderzoeksgroep Edubron, Universiteit Antwerpen

Recent verscheen van deze Edubronmedewerkers bij ACCO – Zicht op leerwinst. Scenario’s voor gestandaardiseerd toetsen. https://www.acco.be/nl-be/items/9789463440349/Zicht-op-leerwinst